Saṅkhyātaddhita
‘‘Pañcannaṃ pūraṇo’’ti viggahe –
406.Saṅkhyāpūraṇe mo.
Pūrayati saṅkhyā anenāti pūraṇo, saṅkhyāya pūraṇo saṅkhyāpūraṇo, tasmiṃ saṅkhyāpūraṇatthe chaṭṭhiyantato mappaccayo hoti. Pañcamo, pañcannaṃ pūraṇī pañcamī, ‘‘nadādito vā ī’’ti īpaccayo. ‘‘Itthiyamato āpaccayo’’ti āpaccayo, pañcamā vīriyapāramī, pañcamaṃ jhānaṃ. Evaṃ sattamo, sattamī, sattamā, sattamaṃ, aṭṭhamo, aṭṭhamī, aṭṭhamā, aṭṭhamaṃ, navamo , navamī, navamā, navamaṃ, dasamo, dasamī, dasamā, dasamaṃ iccādi.
‘‘Saṅkhyāpūraṇe’’ti adhikāro.
407.Catucchehi thaṭhā.
Catuchaiccetehi thaṭhaiccete paccayā honti saṅkhyāpūraṇatthe. Catunnaṃ pūraṇo catuttho, dvittaṃ, catutthī, catutthā, catutthaṃ, channaṃ pūraṇo chaṭṭho, chaṭṭhī, chaṭṭhā, chaṭṭhaṃ, chaṭṭho eva chaṭṭhamo.
Chāhaṃ, chaḷāyatanaṃ iccatra –
408.Sa chassa vā.
Chassa sakārādeso hoti vā saṅkhyāne. Chāhamassa jīvitaṃ sāhaṃ, chāhaṃ vā, saḷāyatanaṃ.
‘‘Dvinnaṃ pūraṇo’’ti viggahe –
409.Dvitīhi tiyo.
Dvitiiccetehi tiyappaccayo hoti saṅkhyāpūraṇatthe. Vipariṇāmena ‘‘dvi tiṇṇa’’nti vattamāne –
410.Tiye dutāpi ca.
Dvitiiccetesaṃ dutaiccādesā honti tiyappaccaye pare. Dutiyo puriso, dutiyā, dutiyaṃ. Evaṃ tiṇṇaṃ pūraṇo tatiyo, tatiyā, tatiyaṃ. Apiggahaṇena aññatthāpi dvisaddassa duādeso hoti, casaddena di ca. Dve rattiyo durattaṃ, duvidhaṃ, duvaṅgaṃ, dirattaṃ, diguṇaṃ, digu.
411.Tesamaḍḍhūpapadena aḍḍhuḍḍhadivaḍḍhadiyaḍḍhaḍḍhatiyā.
Tesaṃ catutthadutiyatatiyānaṃ aḍḍhūpapadānaṃ aḍḍhūpapadena saha aḍḍhuḍḍhadivaḍḍhadiyaḍḍhaaḍḍhatiyādesā honti.
Ettha ca –
Aḍḍhūpapadapādāna-sāmatthā aḍḍhapubbakā;
Tesaṃsaddena gayhante, catutthadutiyādayo.
Aḍḍhena catuttho aḍḍhuḍḍho, aḍḍhena dutiyo divaḍḍho, diyaḍḍho, aḍḍhena tatiyo aḍḍhatiyo.
‘‘Ekañca dasa cā’’ti atthe dvandasamāse, ‘‘ekena adhikā dasā’’ti atthe tappurisasamāse vā kate ‘‘saṅkhyāne’’ti vattamāne ‘‘dvekaṭṭhānamākāro vā’’ti āttaṃ. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.
Tena cettha –
Dvekaṭṭhānaṃ dase niccaṃ, dvissā’navutiyā navā;
Itaresa’masantañca, āttaṃ dīpeti vāsuti.
‘‘Ekādito dasara saṅkhyāne’’ti rattaṃ.
Rādeso vaṇṇamattattā, vaṇṇamattappasaṅgipi;
Siyā dasassa dasseva, nimittāsannabhāvato.
Tato bahuvacanaṃ yo, ‘‘pañcādīnamakāro’’ti savibhattissa antassa attaṃ. Ekārasa, ekādasa, liṅgattayepi samānaṃ.
‘‘Vā’’ti vattate.
412.Ekāditodasassī.
Ekādito parassa dasassa ante īpaccayo hoti vā pūraṇatthe.
Dasassa paccayāyogā, laddhamanteti atthato;
Tadantassa sabhāvena, itthiyaṃyeva sambhavo.
Ekādasannaṃ pūraṇī ekādasī, aññatra ekādasamo, ekādasamaṃ.
Dve ca dasa ca, dvīhi vā adhikā dasāti ‘‘dvi dasa’’iccatra ‘‘vā’’ti vattate.
‘‘Vīsati dasesu bā dvissa tū’’ti bādeso, dassa rādeso. Bārasa, aññatra āttaṃ, dvādasa. Dvādasannaṃ pūraṇo bārasamo, dvādasamo, dvādasī.
Tayo ca dasa ca, tīhi vā adhikā dasāti terasa, ‘‘tesu vuddhi lopā’’dinā tissa teādaso ānavutiyā, terasamo, terasī.
Cattāro ca dasa ca, catūhi vā adhikā dasāti catuddasa iccatra ‘‘gaṇane dasassā’’ti ca vattamāne ‘‘catūpapadassa lopo tuttarapadādi cassa cucopi navā’’ti tulopo, cuco ca. Cuddasa, coddasa, catuddasa. Cuddasamo, catuddasamo, cakuddasī, cātuddasī vā.
Pañca ca dasa ca, pañcahi vā adhikā dasāti pañcadasa, ‘‘tesu vuddhi lopā’’dinā pañcasaddassa dasa vīsesu pannapaṇṇaādesāpi, ‘‘aṭṭhādito cā’’ti rattaṃ. Pannarasa, pañcadasa. Pannarasamo, pañcadasamo, pannarasī, pañcadasī.
‘‘Cha ca dasa ca, chahi vā adhikā dasā’’ti samāse kate ‘‘chassā’’ti vattamāne ‘‘dase so niccañcā’’ti so, ‘‘saṅkhyānaṃ, vā’’ti ca vattate, ‘‘la darāna’’nti lattaṃ, vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.
Ḷo niccaṃ soḷase dassa, cattālīse ca terase;
Aññatra na ca hotāyaṃ, vavatthitavibhāsato.
Laḷānamaviseso kvaci, soḷasa. Teḷasa, cattālīsaṃ, cattārīsaṃ. Soḷasamo, soḷasī.
‘‘Vā, dasara saṅkhyāne’’ti adhikicca ‘‘aṭṭhādito cā’’ti rattaṃ. Aṭṭhārasa, aṭṭhādasa, āttaṃ. Aṭṭhārasannaṃ pūraṇo aṭṭhārasamo, aṭṭhādasamo. Evaṃ sattarasa, sattadasa. Sattarasamo, sattadasamo.
Aṭṭhāditoti kimatthaṃ? Catuddasa.
Ekena ūnā vīsatīti tappuriso, ekūnavīsati. Ekūnavīsatādayo ānavutiyā ekavacanantā, itthiliṅgā ca daṭṭhabbā, te ca saṅkhyāne, saṅkhyeyye ca vattante, yadā saṅkhyāne vattante, tadā bhikkhūnamekūnavīsati tiṭṭhati, bhoti bhikkhūnamekūnavīsati tiṭṭhatu, bhikkhūnamekūnavīsatiṃ passa, bhikkhūnamekūnavīsatiyā kataṃ iccādi.
Saṅkhyeyye pana ekūnavīsati bhikkhavo tiṭṭhanti, bhonto ekūnavīsati bhikkhavo tiṭṭhatha, ekūnavīsatiṃ bhikkhū passa, ekūnavīsatiyā bhikkhūhi kataṃ iccādi. Evaṃ vīsatādīsupi yojetabbaṃ, ekūnavīsatiyā pūraṇo ekūnavīsatimo.
Dasa ca dasa cāti atthe dvandasamāsaṃ katvā ‘‘dasadasā’’ti vattabbe ‘‘sarūpānamekasesvasaki’’nti ekasese kate dasasaddato paṭhamābahuvacanaṃ yo. ‘‘Dasa yo’’itīdha –
413.Gaṇane dasassa dviti catu pañca cha satta aṭṭhanavakānaṃ vīti cattāra paññā cha sattāsa navā yosu yonañcī samāsaṃ ṭhiri tītuti.
Gaṇane dasassa sambandhīnaṃ dvika tika catukka pañcaka chakkasattaka aṭṭhaka navakānaṃ katekasesānaṃ yathākkamaṃ vīti cattāra paññā cha satta asa nava iccādesā honti yosu paresu, yonañca īsaṃ āsaṃ ṭhi riti īti utiiccete ādesā hontīti dvidasatthavācakassa dasassa vīādeso hoti, yovacanassa īsañca, saralopādi.
‘‘Saṅkhyānaṃ, vā, ante’’ti ca vattate.
414.Ti ca.
Tāsaṃ saṅkhyānamante tikārāgamo hoti vā. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.
Vibhāsā vīsa tiṃsāna-mante hoti tiāgamo;
Aññattha na ca hoteva, vavatthitavibhāsato.
‘‘Byañjane cā’’ti niggahītalopo, puna taddhitattā nāmabyapadese syādyuppatti. Bhikkhūnaṃ vīsati, vīsaṃ vā, vīsati bhikkhū, vīsaṃ vā iccādi. Vīsatimo. Tathā ekavīsati kusalacittāni, ekavīsaṃ vā. Ekavīsatimo. Bāvīsati, bāvīsaṃ vā. Bāvīsatimo. Dvāvīsati, dvāvīsaṃ vā. Dvāvīsatimo. Tevīsati, tevīsaṃ vā. Tevīsatimo. Catuvīsati, catuvīsaṃ vā. Catuvīsatimo. Paṇṇavīsati, paṇṇavīsaṃ vā. Paṇṇavīsatimo. Pañcavīsati, pañcavīsaṃ vā. Pañcavīsatimo. Chabbīsati , chabbīsaṃ vā. Chabbīsatimo. Sattavīsati, sattavīsaṃ vā. Sattavīsatimo. Aṭṭhavīsati, aṭṭhavīsaṃ vā. Aṭṭhavīsatimo. Ekūnatiṃsati, ekūnatiṃsaṃvā. Ekūnatiṃsatimo.
Dasa ca dasa ca dasa cāti ‘‘dasa dasa dasā’’ti vattabbe ekasese kate ‘‘gaṇane dasassā’’tiādinā tiīsamādesā, ‘‘kvacā’’dinā rassattaṃ, niggahītāgamo ca, sesaṃ vīsatisamaṃ. Tiṃsati, tiṃsaṃ, tiṃsa vassāni, niggahītalopo, tiṃsaṃ, tiṃsāya iccādi. Ekatiṃsati, ekatiṃsaṃ vā, bāttiṃsaṃ, dvattiṃsaṃ, tettiṃsaṃ iccādi.
Catudasatthavācakassa katekasesassa dasassa cattāra, yovacanassa īsaṃ, cattālīsaṃ, ‘‘la darāna’’nti rassa lattaṃ, tālīsaṃ vā. Cattālīsatimo. Ekacattālīsaṃ, dvācattālīsaṃ, dvicattālīsaṃ, tecattālīsaṃ, ticattālīsaṃ iccādi.
Pañcadasatthavācakassa dasassa paññā, yovacanassa āsañca. Paññāsaṃ, ‘‘tesu vuddhi lopā’’dinā paṇṇādeso, paṇṇāsaṃ vā. Ekapaññāsaṃ, dvepaññāsaṃ, dvipaññāsaṃ.
Chadasatthavācakassa dasassa cha, yovacanassa ṭhiādeso, ‘‘sa chassa vā’’ti sakārādeso, saṭṭhi, dvāsaṭṭhi, dvesaṭṭhi, dvisaṭṭhi, tesaṭṭhi, tisaṭṭhi.
Sattadasatthavācakassa dasassa satta, yovacanassa ri, ti ca. Sattari, sattati, dvāsattari, dvāsattati, dvisattari, disattati, tesattati, tisattati iccādi.
Aṭṭhadasatthavācakassa dasassa asa, yovacanassa ītiādeso ca. Asīti, ekāsīti, dveasīti, teasīti, caturāsīti, ‘‘kvacā’’dinā dīgho.
Navadasatthavācakassa dasassa nava, yovacanassa uti ca, navuti, dvānavuti, dvenavuti, dvinavuti, tenavuti, tinavuti, catunavuti, channavutiyā, channavutīnaṃ pāsaṇḍānaṃ.
‘‘Gaṇane, dasassā’’ti ca vattate.
415.Dasadasakaṃ sataṃ dasakānaṃ sataṃ sahassañca yomhi.
Gaṇane pariyāpannassa dasadasakatthavācakassa dasasaddassa sataṃ hoti, satadasakatthavācakassa dasassa sahassaṃ hoti yomhi. Iminā nipātanena yolopo, taddhitattā puna nāmabyapadese syādyuppatti, niggahītassa lopo, ‘‘si’’nti amādeso, yojanānaṃ sataṃ, sahassaṃ. Sataṃ napuṃsakamekavacanantañca, tathā sahassaṃ, vaggabhede sabbattha bahuvacanampi bhavati. Dve vīsatiyo. Evaṃ tiṃsādīsupi, dve satāni, bahūni satāni, dve sahassāni, bahūni sahassāni.
Satassa dvikanti atthe chaṭṭhītappurisaṃ katvā ‘‘sataṃ dvika’’nti vattabbe ‘‘dvikādīnaṃ taduttarapadānañca nipaccante’’ti vuttiyaṃ vacanato iminā nipātanena uttarapadassa pubbanipāto, kakāralopo ca hoti. Dvisataṃ. Evaṃ satassa tikaṃ tisataṃ, tathā catusataṃ, pañcasataṃ, chasataṃ, sattasataṃ, aṭṭhasataṃ, navasataṃ, dasasataṃ sahassaṃ hoti. Atha vā dve satāni dvisatanti digusamāso. Evaṃ tisataṃ, catusataṃ iccādi.
416.Yāva taduttari dasaguṇitañca.
Yāva tāsaṃ saṅkhyānamuttari, tāva dasaguṇitañca kātabbaṃ, ettha dakāro sandhijo. Yathā – dasassa gaṇanassa dasaguṇitaṃ sataṃ hoti, satassa dasaguṇitaṃ sahassaṃ, sahassassa dasaguṇitaṃ dasasahassaṃ, idaṃ nahutantipi vuccati, dasasahassassa dasaguṇitaṃ satasahassaṃ, taṃ lakkhantipi vuccati, satasahassassa dasaguṇitaṃ dasasatasahassaṃ.
‘‘Yadanupapannā nipātanā sijjhantī’’ti vattate.
417.Sakanāmehi.
Yāsaṃ pana saṅkhyānaṃ aniddiṭṭhanāmadheyyānaṃ yāni rūpāni, tāni sakehi nāmehi nipaccante. Satasahassānaṃ sataṃ koṭi, itthiliṅgā, ekavacanantā ca, vaggabhede bahuvacanañca bhavati, koṭisatasahassānaṃ sataṃ pakoṭi, pakoṭisatasahassānaṃ sataṃ koṭippakoṭi. Evaṃ nahutaṃ, ninnahutaṃ, akkhobhinī, bindu, abbudaṃ, nirabbudaṃ, ahahaṃ, ababaṃ, aṭaṭaṃ, sogandhikaṃ, uppalaṃ, kumudaṃ, puṇḍarīkaṃ, padumaṃ, kathānaṃ, mahākathānaṃ, asaṅkhyeyyanti.
Iccevaṃ ṭhānato ṭhānaṃ, satalakkhaguṇaṃ mataṃ;
Koṭippabhutinaṃ vīsa-saṅkhyānañca yathākkamaṃ.
‘‘Dve parimāṇāni etassā’’ti viggahe –
418.Dvādito konekatthe ca.
Dviiccevamādito gaṇanato kappaccayo hoti anekatthe. Dviko rāsi dvikaṃ. Evaṃ tikaṃ, catukkaṃ, pañcakaṃ, chakkaṃ, sattakaṃ, aṭṭhakaṃ, navakaṃ, dasakaṃ, paṇṇāsakaṃ, satakaṃ, sahassakaṃ iccādi.
Saṅkhyātaddhitaṃ.