2.3. Naravagga
227.
Manusso mānuso macco, mānavo manujo naro;
Poso pumā ca puriso, Poriso pyatha paṇḍito.
228.
Budho vidvā vibhāvī ca, santo sappañña kovidā;
Dhīmā sudhī kavi byatto, vicakkhaṇo visārado.
229.
Medhāvī matimā pañño, viññū ca vidūro vidū;
Dhīro vipassī dosaññū, buddho ca dabba viddasu.
230.
Itthī sīmantinī nārī, thī vadhū vanitā, ṅganā;
Pamadā sundarī kantā, ramaṇī dayitā, balā.
231.
Mātugāmo ca mahilā, lalanā bhīru kāminī;
Kumārikā tu kaññā tha, yuvatī taruṇī bhave.
232.
Mahesī sābhisekāññā, Bhoginī rājanāriyo;
Dhavatthinī tu saṅketaṃ, yāti yā sā, bhisārikā.
233.
Gaṇikā vesiyā vaṇṇa, dāsī nagarasobhinī;
Rūpūpajīvinī vesī, kulaṭā tu ca bandhakī.
234.
Varāroho, ttamā matta, kāsinī varavaṇṇinī;
Patibbatā tvapi satī, kulitthī kulapālikā.
235.
Vidhavā patisuññā tha, patimbarā sayambarā;
Vijātā tu pasūtā ca, jātāpaccā pasūtikā.
236.
Dūtī sañcārikā dāsī, tu ceṭī kuṭadhārikā;
Vāruṇī, kkhaṇikā tulyā, khattiyānī tu khattiyā.
237.
Dāro jāyā kalattañca, gharaṇī bhariyā piyā,
Pajāpatī ca dutiyā, sā pādaparicārikā.
238.
Sakhī tvā’lī vayassā tha, jārī cevā’ticārinī;
Pume tū’tu rajo pupphaṃ, utunī tu rajassalā.
239.
Pupphavatī garugabbhā, pannasattā ca gabbhinī;
Gabbhāsayo jalābupi, kalalaṃ punnapuṃsake.
240.
Dhavotu sāmiko bhattā, kanto pati varo piyo;
Atho papati jāro thā,
Paccaṃ putto’trajo suto.
241.
Tanujo tanayo sūnu, puttādī dhītari’tthiyaṃ;
Nāriyaṃ duhitā dhītā, Sajāto tvo’raso suto.
242.
Jāyāpatī janipatī, jayampatī tu dampatī [dampatīti padaṃ pulliṅga bahuvacanantaṃ ikārantaṃ, tudampati (ṭī.)];
Atha vassavaro vutto, paṇḍako ca napuṃsakaṃ.
243.
Bandhavo bandhu sajano, sagotto ñāti ñātako;
Sālohito sapiṇḍo ca, Tāto tu janako pitā.
244.
Amma, mbā jananī mātā, janetti janikā bhave;
Upamātā tu dhāti’tthī, Sālo jāyāya bhātiko.
245.
Nanandā sāmibhaginī, mātāmahī tu ayyikā;
Mātulo mātubhātā,ssa, mātulānī pajāpati.
246.
Jāyāpatīnaṃ jananī, sassu vuttātha tappitā;
Sasuro bhāgineyyotu, putto bhaginiyā bhave.
247.
Nattā vutto paputto tha, sāmibhātā tu devaro;
Dhītupati tu jāmātā, Ayyako tu pitāmaho.
248.
Mātucchā mātubhaginī, pitucchā bhaginī pitu;
Papitāmaho payyako, Suṇhā tu suṇisā husā.
249.
Sodariyo sagabbho ca, sodaro sahajo pyatha;
Mātāpitū te pitaro, puttā tu puttadhītaro.
250.
Sasurā sassusasurā, bhātubhaginī bhātaro;
Bālattaṃ bālatā bālyaṃ, yobbaññaṃtu ca yobbanaṃ.
251.
Sukkā tu palitaṃ kesā, dayo tha jaratā jarā;
Puthuko pillako chāpo, kumāro bāla potakā.
252.
Athu’ ttānasayu’ttāna, seyyakā thanapopi ca;
253.
Taruṇo ca vayaṭṭho ca, daharo ca yuvā susu;
Māṇavodārakocātha, sukumāro sukhedhito.
254.
Mahallako ca vuddho ca, thero jiṇṇo ca jiṇṇako;
Aggajo pubbajo jeṭṭho, kaniyo kaniṭṭho nujo.
255.
Valittaco tu valino; Tīsu’ttānasayādayo;
256.
Sīso’ttamaṅgāni siro, muddhā ca matthako bhave;
Keso tu kuntalo vālo, ttamaṅgaruha muddhajā.
257.
Dhammillo saṃyatā kesā, Kākapakkho sikhaṇḍako;
Pāso hattho kesacaye; Tāpasānaṃ tahiṃ jaṭā.
258.
Thiyaṃ veṇī paveṇī ca; Atho cūḷā sikhā siyā;
Sīmanto tu mato nāri, kesamajjhamhi paddhati.
259.
Lomaṃ tanuruhaṃ romaṃ, pamhaṃ pakhuma makkhigaṃ;
Massu vuttaṃ pumamukhe, bhū tvitthī bhamuko bhamu.
260.
Bappo [khappo (ṭī.)] nettajala’ssūni, nettatārā kanīnikā;
Vadanaṃ tu mukhaṃ tuṇḍaṃ, vattaṃ lapana mānanaṃ.
261.
Dvijo lapanajo danto, dasano radano rado;
Dāṭhā tudantabhedasmiṃ, apāṅgo tvakkhikoṭisu.
262.
Dantāvaraṇa moṭṭho cā, pya’dharo dasanacchado;
Gaṇḍo kapolo hanvitthī [gaṇḍatthī (ṭī.) hanvatthī=hanu+itthī; hana+u (ṇvādi)],
Cubukaṃ tva’ dharā adho.
263.
Galo ca kaṇṭho gīvā ca, kandharā ca sirodharā;
Kambugīvā tu yā gīvā, suvaṇṇāliṅgasannibhā;
Aṅkitā tīhi lekhāhi, kambugīvā thavā matā.
264.
Aṃso nitthī bhujasiro, khandho tassandhi jattu taṃ;
Bāhumūlaṃ tu kaccho, dho, tva’ssa passa manitthiyaṃ.
265.
Bāhu bhujādvīsu bāhā, hattho tu kara pāṇayo;
Maṇibandho pakoṭṭhanto, kapparo tu kapoṇya’tha.
266.
Maṇibandha kaniṭṭhānaṃ, pāṇissa karabho,ntaraṃ;
Karasākhā, ṅgulī tā tu, pañca, ṅguṭṭho ca tajjanī;
Majjhimā nāmikā cāpi, kaniṭṭhā’ti kamā siyuṃ.
267.
Padeso tālagokaṇṇā, vidatthi,tthī kamā tate;
Tajjanyādiyute’ṅguṭṭhe, pasato pāṇi kuñcito.
268.
Ratanaṃ kukku hattho tha, pume karapuṭo,ñjali;
Karajo tu nakho nitthī, khaṭako muṭṭhi ca dvīsu.
269.
Byāmo sahakarā bāhu, dve passadvayavitthatā;
Uddhantata bhujaposa, ppamāṇe porisaṃ tisu.
270.
Uro ca hadayaṃ cātha, thano kuca payodharā;
Cūcukaṃ tu thanaggasmiṃ, piṭṭhaṃ tu piṭṭhi nāriyaṃ.
271.
Majjho’nitthī vilaggo ca, majjhimaṃ kucchi [catukkaṃ udare; 944-gāthāpi passitabbā] tu dvisu;
Gahaṇītthyudaraṃ gabbho, koṭṭhonto kucchisambhave.
272.
Jaghanaṃ tu nitambo ca, soṇī ca kaṭi nāriyaṃ;
Aṅgajātaṃ rahassaṅgaṃ, vatthaguyhañca mehanaṃ.
273.
Nimittañca varaṅgañca, bījañca phalameva ca;
Liṅgaṃ aṇḍaṃ tu koso ca, Yoni tvitthīpumebhagaṃ.
274.
Asuci sambhavo sukkaṃ, pāyu tu purise gudaṃ;
Vā pume gūtha karīsa, vaccāni ca malaṃ chakaṃ.
275.
Uccāro mīḷha mukkāro, passāvo mutta muccate;
Pūtimuttañca gomutte, ssādīnaṃ chakaṇaṃ male.
276.
Dvīsvadho nābhiyā vatthi, ucchaṅga’ṅkā tu’bho pume;
Ūru satthi pume ūru, pabbaṃ tu jāṇu jaṇṇu ca.
277.
Gopphako pādagaṇṭhipi, pume tu paṇhi pāsaṇi;
Pādaggaṃ papado pādo, tu pado caraṇañca vā.
278.
Aṅgaṃtva’vayavo vutto, phāsulikā tu phāsukā;
Paṇḍake aṭṭhi dhātvitthī, galantaṭṭhi tu akkhako.
279.
Kapparo tu kapālaṃ vā, kaṇḍarā tu mahāsirā;
Pume nhāru citthī sirā, dhamanī tha rasaggasā.
280.
Rasaharaṇya’tho maṃsa, māmisaṃ pisitaṃ bhave;
Tiliṅgikaṃ tu vallūra, muttattaṃ atha lohitaṃ.
281.
Rudhiraṃ soṇitaṃ rattaṃ, lālā kheḷo elā bhave;
Purise māyu pittañca, semho nitthī silesumo.
282.
Vasā vilīnasneho tha, medo ceva vapā bhave;
Ākappo veso nepacchaṃ, maṇḍanaṃ tu pasādhanaṃ.
283.
Vibhūsanaṃ cābharaṇaṃ, alaṅkāro pilandhanaṃ;
Kirīṭa makuṭā’nitthī, cūḷāmaṇi siromaṇi.
284.
Siroveṭhana muṇhīsaṃ, kuṇḍalaṃ kaṇṇaveṭhanaṃ;
Kaṇṇikā kaṇṇapūro ca, siyā kaṇṇavibhūsanaṃ.
285.
Kaṇṭhabhūsā tu gīveyyaṃ, hāro muttāvali’tthiyaṃ;
Niyuro valayo nitthī, kaṭakaṃ parihārakaṃ.
286.
Kaṅkaṇaṃ karabhūsā tha, kiṅkiṇī [kiṃkaṇī kiṃ kaṇikā (ka.)] khuddaghaṇṭikā;
Aṅgulīyaka maṅgulyā, bharaṇaṃ, sākkharaṃ tu taṃ.
287.
Muddikā’ṅgulimuddā tha, rasanā mekhalā bhave;
Keyūra maṅgadañceva, bāhumūlavibhūsanaṃ.
288.
Pādaṅgadaṃ tu mañjīro, pādakaṭaka nūpurā;
289.
Alaṅkārappabhedā tu, mukhaphullaṃ tatho’ṇṇataṃ;
Uggatthanaṃ giṅgamaka, miccevamādayo siyuṃ.
290.
Cela macchādanaṃ vatthaṃ, vāso vasana maṃsukaṃ;
Ambarañca paṭo nitthī, dussaṃ colo ca sāṭako.
291.
Khomaṃ dukūlaṃ koseyyaṃ, pattuṇṇaṃ kambalo ca vā;
Sāṇaṃ koṭamburaṃ bhaṅga, ntyādi vatthantaraṃ mataṃ.
292.
Nivāsana ntarīyānya, ntaramantaravāsako;
Pāvāro tu’ttarāsaṅgo, upasaṃbyāna muttaraṃ.
293.
Uttarīya matho vattha, mahatanti mataṃ navaṃ;
Nantakaṃ kappaṭo jiṇṇa, vasanaṃ tu paṭaccaraṃ.
294.
Kañcuko vāravāṇaṃ vā, tha vatthāvayave dasā;
Nālipaṭṭoti kathito, uttamaṅgamhi kañcuko.
295.
Āyāmo dīghatā roho, Pariṇāho visālatā.
296.
Arahaddhajo ca kāsāya, kāsāvāni ca cīvaraṃ;
Maṇḍalaṃ tu tadaṅgāni, vivaṭṭa kusiādayo.
297.
Phala,ttaca, kimi, romā, nyetā vatthassa yoniyo;
Phālaṃ kappāsikaṃ tīsu, khomādī tu tacabbhavā.
298.
Koseyyaṃ kimijaṃ, roma, mayaṃ tu kambalaṃ bhave;
Samānatthā javanikā, sā tirokaraṇī pyatha.
299.
Punnapuṃsaka mullocaṃ, vitānaṃ dvaya mīritaṃ;
Nahānañca sināne tho, bbaṭṭanu’mmajjanaṃ samaṃ.
300.
Visesako tu tilako, tyūbho nitthī ca cittakaṃ;
Candano nitthiyaṃ gandha, sāro malayajo pyatha.
301.
Gosīsaṃ telapaṇṇikaṃ, pume vā haricandanaṃ;
Tilapaṇṇī tu pattaṅga, rañjanaṃ rattacandanaṃ.
302.
Kāḷānusārī kāḷiyaṃ, lohaṃ tvā’garu cā’gaḷu;
Kāḷāgarutu kāḷe’smiṃ, turukkhotu ca piṇḍako.
303.
Katthūrikā migamado, kuṭṭhaṃ tu ajapālakaṃ;
Lavaṅgaṃ devakusumaṃ, kasmīrajaṃ tu kuṅkumaṃ.
304.
Yakkhadhūpo sajjulaso, takkolaṃ tu ca kolakaṃ;
Kosaphala matho jāti, kosaṃ jātiphalaṃ bhave.
305.
Ghanasāro sitabbho ca, kappūraṃ punnapuṃsake;
Alattako yāvako ca, lākhā jatu napuṃsake.
306.
Sirivāso tu sarala, ddavo’ ñjanaṃ tu kajjalaṃ;
Vāsacuṇṇaṃ vāsayogo, vaṇṇakaṃ tu vilepanaṃ.
307.
Gandhamālyādisaṅkhāro, yo taṃ vāsana muccate;
Mālā mālyaṃ pupphadāme [pupphaṃ dāmaṃ (ka.)], bhāvitaṃ vāsitaṃ tisu.
308.
Uttaṃso sekharā’ veḷā, muddhamālye vaṭaṃsako;
Seyyā ca sayanaṃ senaṃ, pallaṅko tu ca mañcako.
309.
Mañcādhāro paṭipādo, mañcaṅge tvaṭanī tthiyaṃ,
310.
Kuḷīrapādo āhacca, pādo ceva masārako;
Cattāro bundikābaddho, time mañcantarā siyuṃ.
311.
Bibbohanaṃ co’ padhānaṃ, pīṭhikā pīṭha māsanaṃ;
Kocchaṃ tu bhaddapīṭhe thā, sandī pīṭhantare matā.
312.
Mahanto kojavo dīgha, Lomako gonako mato;
Uṇṇāmayaṃ tvattharaṇaṃ, cittakaṃ vānacittakaṃ.
313.
Ghanapupphaṃ paṭalikā, setaṃ tu paṭikā pyatha;
Dvidasekadasānyu’ dda,lomi ekantalomino.
314.
Tadeva soḷasitthīnaṃ, naccayoggañhi kuttakaṃ;
Sīhabyagghādirūpehi, cittaṃ vikatikā bhave.
315.
Kaṭṭissaṃ koseyyaṃ ratana, parisibbita mattharaṇaṃ kamā;
Kosiyakaṭṭissamayaṃ, kosiyasuttena pakatañca.
316.
Dīpo padīpo pajjoto, pume tvādāsa dappaṇā;
Geṇḍuko kaṇḍuko tāla, vaṇṭaṃ tu bījanītthiyaṃ.
317.
Caṅkoṭako karaṇḍo ca, samuggo sampuṭo bhave;
Gāmadhammo asaddhammo, byavāyo methunaṃ rati.
318.
Vivāho payamā pāṇi, ggaho pariṇayo pyatha;
Tivaggo dhamma, kāma,tthā, catuvaggo samokkhakā.
319.
Khujjo ca gaṇḍulo rassa, vāmanā tu lakuṇḍako;
Paṅgulo pīṭhasappī ca, paṅgu chinniriyāpatho.
320.
Pakkho khañjo tu khoṇḍo tha, Mūgo suññavaco bhave;
Kuṇī hatthādivaṅko ca, valiro tu ca kekaro.
321.
Nikkesasīso khallāṭo, Muṇḍo tu bhaṇḍu muṇḍiko;
Kāṇo akkhīna mekena, Suñño andho dvayena tha.
322.
Badhiro sutihīno tha, gilāno byādhitā’turā;
Ummādavati ummatto, khujjādī vāccaliṅgikā.
323.
Ātaṅko āmayo byādhi, gado rogo rujāpi ca;
Gelaññākalla mābādho, Soso tu ca khayo siyā.
324.
Pīnaso [pīnāsotipi pāṭho] nāsikārogo, Ghāne siṅghānikā ssavo;
Ñeyyaṃ tva’ru vaṇo nitthī, phoṭo tu piḷakā bhave.
325.
Pubbo pūyo tha rattāti, sāro pakkhandikā pyatha;
Apamāro apasmāro, pādaphoṭo vipādikā.
326.
Vuḍḍhirogo tu vātaṇḍaṃ, sīpadaṃ bhārapādatā;
Kaṇḍū kaṇḍūti kaṇḍūyā, khajju kaṇḍūvanaṃ pyatha.
327.
Pāmaṃ vitacchikā kacchu, sotho tu sayathū’dito;
Dunnāmakañca arisaṃ, chaddikā vamathū’dito.
328.
Davathu paritāpo tha, tilako tilakāḷako;
Visūcikā iti mahā, vireko tha bhagandalo [bhagandaro (ka.)].
329.
Meho jaro kāsa sāsā, kuṭṭhaṃ sūlāmayantarā;
Vutto vejjo bhisakko ca, rogahārī tikicchako.
330.
Sallavejjo sallakatto, tikicchā tu patikriyā;
Bhesajja magado ceva, bhesajaṃ mo’sadhaṃ pyatha.
331.
Kusalā nāmayā rogyaṃ, Atha kallo nirāmayoti,
Naravaggo niṭṭhito.